Греческое православное богословие второй половины XX и начала XXI века о влиянии латинской богословской традиции на мысль прп. Никодима Святогорца (1749–1809)

Протоиерей Василий Петров
магистр богословия, преподаватель Калужской духовной семинарии, 248000, Калуга, ул. Набережная, 4, vasiliypetrov@rambler.ru

Богословский вестник. 2019. Т. 33. № 2. С. 35-48.    

doi: 10.31802/2500-1450-2019-33-35-48

Аннотация
Статья посвящена изложению взглядов различных греческих православных богословов XX–XXI вв. на проблему влияния латинской богословской традиции на мысль преподобного Никодима Святогорца (1749–1809). Наиболее ярким критиком св. Никодима выступил доктор философии Х. Яннарас в своей книге «Православие и Запад в Новейшей Греции». В работе приводятся оценки высказываний Яннараса со стороны других исследователей творчества преподобного Никодима, а также их аргументы за и против высказанной позиции. Изложению полемики вокруг наследия Святогорца предшествует небольшое историческое введение. В работе представлены взгляды двух групп богословов относительно влияния латинской схоластики на творчество св. Никодима. Одна, более многочисленная группа, считает это влияние незначительным и поверхностным, другая полагает, что латинская традиция оставила в наследии Святогорца гораздо более глубокий след. Материал для обсуждения проблемы представлен главным образом текстами одной из самых знаменитых книг св. Никодима — «Руководство к исповеди» (Ἐξομολογητάριον). Русский перевод последней увидел свет в Москве в 2017 г. В связи с этим проблема рецепции Русской Церковью богословия и аскетики одного из виднейших деятелей движения колливадов стала для нас в полный рост.

Ключевые слова: святой Никодим Святогорец, современное греческое богословие, латинское богословское влияние, Яннарас, «Руководство к исповеди», Афон, монашество.

Библиография
Источники и переводы
Катехизис Католической Церкви. М.: Культурный центр «Духовная Библиотека», 2007.
Никодим Святогорец, прп. Благонравие христиан. М.: Издательство Братства во имя Святой Троицы, 2016.
Никодим Святогорец, прп. Книга об исповеди. М.: Издательство «Святая Гора», 2017.
Никодим Святогорец, прп. Пидалион: Правила Православной Церкви с толкованиями: в 4 т. Ново-Тихвинский монастырь, 2019.
Порфирий Кавсокаливит, старец. Житие и слова. Малоярославец: Издание Свято-Никольского Черноостровского женского монастыря, 2006.
Христианское вероучение. Догматические тексты учительства Церкви III–XX вв. СПб.: Издательство св. Петра, 2002.
Καρμίρης Ἰ. Ν. Τὰ δογματικὰ καὶ Συμβολικὰ Μνημεῖα τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας. Ἐν Ἀθήναις: [б. и.], 1953. T. Β΄.
Νικοδήμου του Αγιορείτου, αγίου. Επίσκεψις πνευματικού προς ασθενή, ήτοι εξομολογητάριον ωφέλιμον πολλά, και αναγκαίον περί του μυστηρίου της μετανοίας, και περί διορθώσεως των ασθενούντων. Αθήνα: Υπακοή, 1993.
Μεθόδιος Ἀνθρακίτης. Ἐπίσκεψη πνευματική. Ἐνετίῃσι: [б. и.], 1707.
Литература
Петров Василий, прот. Сокрушение в грехах по учению преподобного Никодима Святогорца (1749–1809) // Богословско-исторический сборник. Калуга: Калужская духовная семинария, 2015. Вып. 7. С. 11–22.
Петров Василий, прот. «Удовлетворение правде Божией» в «Руководстве к исповеди» преп. Никодима Святогорца // ХЧ. 2016. № 6. С. 43–66.
Петров Василий, прот. «Слово душеполезное» в «Руководстве к исповеди» прп. Никодима Святогорца // ХЧ. 2017. № 5. С. 19–32.
Amato A. Il sacramento della Penitenza nella theologia greco-ortodossa. Studi storico-dogmatici (sec. XVI–XX). Θεσσαλονίκη: Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, 1982. (Ανάλεκτα Βλατάδων; τ. 38).
Βολουδάκης Βασίλειος, πρωτοπρεσβύτερος. Ορθοδοξία και Χρ. Γιανναράς. Αθήνα: Υπακοή, 1992.
Βολουδάκης Βασίλειος, πρωτοπρεσβύτερος. Περί της πατρότητος δύο ανωνύμων έργων αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου. Απάντησις στον Μητρ. Σουηδίας κ. Παύλον. Αθήνα: Υπακοή (без года).
Citterio E. Nicodemo Agiorita // La théologie byzantine et sa tradition. Vol. 2: XIII–XIX s. / sous la direction de C. G. Conticello et V. Conticello. Turnhout: Brepols, 2002. P. 905–978.
Citterio E. L’orientamento ascetico-spirituale di Nicodemo Aghiorita. Alessandria: [Fratelli Contemplativi di Gesù], 1987.
Γιαγκάζογλος Στ. Η παρουσία του αγίου Νικοδήμου Αγιορείτη στη θεολογική σκέψη του 20 αιώνα // Πρακτικά Β΄ Επιστημονικού Συνεδρίου Αγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης — 200 χρόνια από την κοίμησή του. Πεντάλοφος Παιονίας: Εκδ. Ιερού Κοινοβίου Οσίου Νικοδήμου, 2011. Σ. 131–160.
Γιανναρᾶς Χ. Ορθοδοξία και Δύση στη Νεώτερη Ελλάδα. Αθήνα: Δόμος, 1992.
Γιανναρᾶς Χ., Χύτας Ἀ. Ἐπιστολιμαῖα ἀνταναφορὰ στὸν ἅγιο Νικόδημο τὸν Ἁγιορείτη // Σύναξη, τριμηνιαῖα ἔκδοση σπουδῆς στην Ὀρθοδοξία. Ἀθήνα: Εκδότης Σωτηρία Νελλα, 1993. Τεῦχος 47. Σ. 83–86.
Γκίκας Αθανάσιος, πρωτοπρεσβύτερος. Η μετάνοια κατά τον άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη // Πρακτικά Α΄ επιστημονικού συνεδρίου άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης: η ζωή και η διδασκαλία του. Τ. Β΄. Γουμένισσα: εκδ. Ιερού Κοινοβίου Οσίου Νικοδήμου, 2006. Σ. 69–86.
Εὐλόγιος (Κουριλᾶς), ἐπίσκοπος Κορυτσᾶς. Κατάλογος Ἁγιορειτικῶν Χειρογράφων // Θεολογία. 1938. T. 16. Σ. 249–261, 350–354.
Ζήσης Θεώδορος, πρωτοπρεσβύτερος. Ὑπάρχουν δυτικές ἐπιδράσεις στην διδασκαλία τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου; // Πρακτικά Α΄ επιστημονικού συνεδρίου άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης: η ζωή και η διδασκαλία του. Τ. Β΄. Γουμένισσα: εκδ. Ιερού Κοινοβίου Οσίου Νικοδήμου, 2006. Σ. 87–97.
Θεόκλητος Διονυσιάτης, μοναχός. Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης. Ὁ βίος καὶ τὰ ἔργα του (1749–1809). Ἀθῆναι: Αστήρ, 1959. Русский перевод: Феоклит Дионисиатский, монах. Преподобный Никодим Святогорец. Житие и труды / пер. с греч. и примеч. О. А. Родионова. М.: Издательство Феофания, 2005.
Θεόκλητος Διονυσιάτης, μοναχός. Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης καὶ ἡ νεονικολαϊτικὴ σχολή. Γουμένισσα: εκδ. Ιερού Κοινοβίου Οσίου Νικοδήμου, 2002.
Καλλιακμάνης Βασίλειος Ι., πρωτοπρεσβύτερος. Θεολογικά ρεύματα στην Τουρκοκρατία. Θεσσαλονίκη: εκδ. Π. Πουρναρά, 2009.
Καραϊσαρίδης Κωνσταντίνος, πρωτοπρεσβύτερος. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης καὶ τὸ Λειτουργικό του ἔργο. Ἀθῆναι: Εκδ. Ακρίτας, 1998.
Μαρνέλλος Γεώργιος Ἐμ., πρωτοπρεσβύτερος. Ζητήματα γύρω ἀπό τά ἔργα τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου «Ἀόρατος Πόλεμος» καί «Πνευματικά Γυμνάσματα» // Πρακτικά Α΄ επιστημονικού συνεδρίου άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης: η ζωή και η διδασκαλία του. Τ. Β΄. Γουμένισσα: εκδ. Ιερού Κοινοβίου Οσίου Νικοδήμου, 2006. Σ. 99–133.
Μενεβίσογλος Παύλος, Μητροπολίτης Σουηδίας. Πεπλανημένη απόδοσις έργου εις Νικόδημον τον Αγιορείτην // Κληρονομία. 1997. Τ. 29. Σ. 203–210.
Μεταλληνός Γεώργιος Δ., πρωτοπρεσβύτερος. Τὸ «Ἐξομολογητάριον» τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου // Πρακτικά Α΄ επιστημονικού συνεδρίου άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης: η ζωή και η διδασκαλία του. Τ. Β΄. Γουμένισσα: εκδ. Ιερού Κοινοβίου Οσίου Νικοδήμου, 2006. Σ. 47–65.
Νικόδημος (Σκρέττας), αρχιμανδρίτης. Η Θεία Ευχαριστία και τα προνόμια της Κυριακής κατά την διδασκαλία των Κολλυβάδων. Θεσσαλονίκη: εκδ. Μυγδόνια, 2008.
Ποτάπιος Καυσοκαλυβίτης, μοναχός. Ο μοναχός Ιάκωβος Νεασκητιώητς και το υμνογιολογικό έργο για τη Θεοτόκο και τους Αγιορείτες Οσιομάρτυρες. Θεσσαλονίκη: Τμήμα Θεολογίας τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, 2012 (διδακτορική διατριβή).
Πρακτικά Α΄ επιστημονικού συνεδρίου άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης: η ζωή και η διδασκαλία του. Γουμένισσα: εκδ. Ιερού Κοινοβίου Οσίου Νικοδήμου, 2006. Т. 1–2.
Πρακτικά Β΄ Επιστημονικού Συνεδρίου Αγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης — 200 χρόνια από την κοίμησή του. Πεντάλοφος Παιονίας: εκδ. Ιερού Κοινοβίου Οσίου Νικοδήμου, 2011.
Τσακίρης Β. Οἱ μεταφράσεις τῶν ἔργων Πνευματικὸς Διδασκόμενος καὶ Μετανοῶν Διδασκόμενος τοῦ Paolo Segneri ἀπὸ τὸν Ἐμμανουὴλ Ρωμανίτη καὶ ἡ ἐπίδρασή τους στὸ Ἐξομολογητάριον τοῦ Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου. Εἰσαγωγικὴ μελέτη // Segneri P. Ὁ Μετανοῶν Διδασκόμενος Μία μετάφραση τοῦ Ἐμμανουὴλ Ρωμανίτου. Θήρα: Θεσβίτης, 2005. Σ. 7–54.

Archpriest Vasiliĭ A. Petrov
MA in Theology, Lecturer at Kaluga Orthodox Seminary, 4 Naberezhnaya str., Kaluga Theological Seminary, Kaluga 248000, Russia, vasiliypetrov@rambler.ru

Theological Herald, vol. 33, no. 2, 2019, pp. 35-48. (In Russian).

doi:

Abstract
The article attempts to present of the views of various Greek Orthodox theologians of the XX–XXI centuries on the problem of Latin theological tradition’s influence on the idea of St. Nicodemus the Hagiorite (1749–1809). The most prominent critic of St. Nicodemus was Ph.D. Kh. Yannaras in his book “Orthodoxy and the West in New Greece”. The paper presents various evaluations of the Yannaras’ statements of other researchers of the works of St. Nicodemus, as well as their arguments for and against the position expressed. The analysis of the polemics surrounding the legacy of the Hagioreites is preceded by a small historical introduction. The paper presents the views of two groups of theologians on the problem of the influence of Latin scholastics on the works of St. Nicodemus. The first, more numerous groups, considers this influence insignificant and superficial, the other group believes that the Latin tradition has left a much deeper mark on the heritage of the Hagioreites. Materials for discussing the problem are presented mainly by the texts of one of the most famous books of St. Nicodemus “A Guide to Confession” (Ἐξομολογητάριον). The Russian translation of the latter was published in Moscow in 2017. In this regard, the problem of how the Russian Church is to receive the theology and asceticism of one of the most prominent members of the kollivad movement has gained unprecedented prominence.

Keywords: Saint Nicodemus the Hagiorite, modern Greek theology, Latin theological influence, Yannaras, The Guide to Confession, Athos, monasticism.

References
Amato, A. Il sacramento della Penitenza nella theologia greco-ortodossa. Studi storico-dogmatici (sec. XVI–XX) [The Sacrament of Penance in Greek Orthodox Theology. Historical-dogmatic Studies (XVI–XX centuries)]. Vol. 38, Thessaloniki, Patriarchikon Foundation for Patristic Studies, 1982. (In Italian)
Citterio, E. L’orientamento ascetico-spirituale di Nicodemo Aghiorita [The Ascetic-spiritual Orientation of Nicodemus Aghiorita]. Alessandria, 1987. (In Italian)
–––“Nicodemo Agiorita” [“Nicodemus Agioritaˮ]. La théologie byzantine et sa tradition, [Byzantine Theology and Its Tradition], vol. 2,Turnhout, Brepols, 2002, pp. 905–978. (In Italian)
Eulogios (Kourilas), Bishop of Korytsa. “Κατάλογος Ἁγιορειτικῶν Χειρογράφων” [“List Of Manuscripts”]. Θεολογία [Theology], vol. 16, 1938, pp. 249–261, 350–354. (In Greek).
Feoklit Dionisiatskij, monk. Prepodobnyĭ Nikodim Sviatogorets. Zhitie i Trudy [Saint Nicodemus the Hagiorite. The Life and Works]. Moscow, Feofaniia, 2005. (In Russian)
Giannarᾶς, Ch., Chύtaς, Ἀ. “Ἐπιστολιμαῖα ἀνταναφορὰ στὸν ἅγιο Νικόδημο τὸν Ἁγιορείτη” [“In Return for Saint Nicodemus the Saint”]. Σύναξη, τριμηνιαῖα ἔκδοση σπουδῆς στην Ὀρθοδοξία [Collection, Three Months with the Publication of a Study on Orthodoxy]. Vol. 47, Athens, Ekdotis Sotyria Nella, 1993, pp. 83–86. (In Greek)
Gikas, Athanasios, archpriest,“Η μετάνοια κατά τον άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη” [“The Repentance According to St. Nicodemus the Agioritis”]. Πρακτικά Α΄ επιστημονικού συνεδρίου άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης: η ζωή και η διδασκαλία του [Proceedings of the Scientific Conference St. Nicodemus the Agioritis: His Life and Teaching], vol. 2,Goumenissa, Ierou Kinobiou Osiou Nikodimou, 2006, pp. 69–86. (In Greek)
Kalliakmanis, Basil I., archpriest. Θεολογικά ρεύματα στην Τουρκοκρατία [Theological Currents in the Turkish Occupation]. Thessaloniki, P. Pournara, 2009. (In Greek)
Karaisaridis, Konstantinos, archpriest. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης καὶ τὸ Λειτουργικό του ἔργο [Saint Nicodemus the Saint and His Work]. Athens, Akritas, 1998. (In Greek)
Karmiris, I. N. Τὰ δογματικὰ καὶ Συμβολικὰ Μνημεῖα τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας [The Doctrinal and Symbolic Monuments of the Orthodox Catholic Church]. Vol. 2, Athens, 1953. (In Greek)
Katekhezis Katolicheskoĭ TSerkvi [Catechism of the Catholic Church]. Moscow, Dukhovnaia Biblioteka, 2007. (In Russian)
Marnellos, George, archpriest. “Ζητήματα γύρω ἀπό τά ἔργα τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου «Ἀόρατος Πόλεμος» καί ‘Πνευματικά Γυμνάσματα’” [“Issues Around the Work of Saint Nicodemus the Agioritis “Invisible War” and “Spiritual Gymnasiums””]. Πρακτικά Α΄ επιστημονικού συνεδρίου άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης: η ζωή και η διδασκαλία του [Proceedings of the Scientific Conference Saint Nicodemus the Agioritis: His Life and Teaching], vol. 2,Goumenissa, Ierou Kinobiou Osiou Nikodimou, 2006, pp. 99–133. (In Greek)
––– “Τὸ ‘Ἐξομολογητάριον’ τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου” [“The ‘Liturgy’ of St. Nicodemus”]. Πρακτικά Α΄ επιστημονικού συνεδρίου άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης: η ζωή και η διδασκαλία του [Proceedings of the Scientific Conference Saint Nicodemus the Agioritis: His Life and Teaching], vol. 2,Goumenissa, Ierou Kinobiou Osiou Nikodimou, 2006, pp. 47–65. (In Greek)
Menevisoglos, Paul, Metropolitan of Sweden. “Πεπλανημένη απόδοσις έργου εις Νικόδημον τον Αγιορείτην” [“Misleading Performance of the Work to Nicodemus the Agiorite”]. Κληρονομία [Inheritance], vol. 29, 1997, pp. 203–210. (In Greek)
Methodios, Anthrakites. Ἐπίσκεψη πνευματική [A Spiritual Visit]. Enetiisi, 1707. (In Greek).
Nicodemus the Hagiorite, st. Επίσκεψις πνευματικού προς ασθενή, ήτοι εξομολογητάριον ωφέλιμον πολλά, και αναγκαίον περί του μυστηρίου της μετανοίας, και περί διορθώσεως των ασθενούντων [A Spiritual Visit to a Patient, i.e. a Much-Needed Confession, Necessary for the Mystery of Repentance, and for the Correction of the Sick]. Athens, Ypakoi, 1993. (In Greek)
––– Blagonravie khristian [Righteousness of Christians]. Moscow, Izdatelʹstvo bratstva vo imia Sviatoĭ Troitsy, 2016. (In Russian)
––– Kniga ob ispovedi [Book About Confession]. Moscow, Sviataia Gora, 2017. (In Russian)
––– Pidalion: Pravila Pravoslavnoj Cerkvi s tolkovanijami [Pedalion: The Rules of Orthodox Church with Interpretations]. 4 vols,Novo-Tikhvinskiĭ monastyrʹ, 2019. (In Russian)
Nicodemos (Skrettas), archimandrite. Η Θεία Ευχαριστία και τα προνόμια της Κυριακής κατά την διδασκαλία των Κολλυβάδων [The Divine Eucharist and the Privileges of Sunday During the Teaching of the Collibad], Thessaloniki, Mygdonia, 2008. (In Greek)
Petrov, V., prot. “Sokrushenie v grekhakh po ucheniiu prepodobnogo Nikodima Sviatogortsa (1749–1809)” [“The Brokenness in Sin According to the Teaching of St. Nicodemus the Hagiorite”]. Bogoslovsko-istoricheskiĭ sbornik [Theological and Historical Collection], vol. 7, Kaluga, Kaluzhskaia dukhovnaia seminariia, 2015, pp. 11–22. (In Russian)
––– “‘Udovletvorenie pravde Bozhieĭ’ v «Rukovodstve k ispovedi» prep. Nikodima Sviatogortsa” [“’Satisfaction with the Truth of God’ in the ‘Guide to Confession’ of St. Nicodemus the Hagiorite”]. Khristianskoe chtenie [Christian Reading], no. 6, 2016, pp. 43–66. (In Russian).
––– “‘Slovo dushepoleznoe’ v ‘Rukovodstve k ispovedi’ prp. Nikodima Sviatogortsa” [“‘The Word Soulful’ in ‘the Manual to Confession’ of St. Nicodemus the Hagiorite”]. Khristianskoe chtenie [Christian Reading], no. 5, 2017, pp. 19–32. (In Russian)
Porfiriĭ Kavsokalivit, starets. Zhitie i slova [Life and Sermons]. Maloiaroslavets: Izdanie Sviato-Nikolʹskogo Chernoostrovskogo zhenskogo monastyria, 2006. (In Russian)
Potάpioς Kaysokalyvίthς, monachός. Ο μοναχός Ιάκωβος Νεασκητιώητς και το υμνογιολογικό έργο για τη Θεοτόκο και τους Αγιορείτες Οσιομάρτυρες [The Monk James Neaskitioates and the Hymnological Work for Theotokos and the Saints Martyrs]. Thessaloniki, Department of Theology of the Theological School of the Aristotelian University of Thessaloniki, 2012. (In Greek)
Πρακτικά Α΄ επιστημονικού συνεδρίου άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης: η ζωή και η διδασκαλία του [Proceedings of the First Scientific Conference St. Nicodemus the Agioritis: His Life and Teaching]. Vol. 1–2, Goumenissa, Ierou Kinobiou Osiou Nikodimou, 2006. (In Greek)
Πρακτικά Β΄ Επιστημονικού Συνεδρίου Αγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης — 200 χρόνια από την κοίμησή του [Proceedings of the Second Scientific Conference Agios Nicodemos Agioritis-200 Years since his Dormition]. Pentalofos, Paionia, Ierou Kinobiou Osiou Nikodimou, 2011. (In Greek)
Tsakiris, V. “Οἱ μεταφράσεις τῶν ἔργων Πνευματικὸς Διδασκόμενος καὶ Μετανοῶν Διδασκόμενος τοῦ Paolo Segneri ἀπὸ τὸν Ἐμμανουὴλ Ρωμανίτη καὶ ἡ ἐπίδρασή τους στὸ Ἐξομολογητάριον τοῦ Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου. Εἰσαγωγικὴ μελέτη” [“The Translations of the Works of the Spirit Taught and Repented by Paolo Segneri of the Roman Immanuel and their Effect on the Account of Nicodemus of Agioritis. Introduction Study”]. Μετανοῶν Διδασκόμενος Μία μετάφραση τοῦ Ἐμμανουὴλ Ρωμανίτου [Repentant Taught a Translation of Emmanouil Romanitos], by P. Ὁ. Segneri, Thira, Thesbitis, 2005, pp. 7–54. (In Greek)
Voloudakis, Vasileios, archpriest. Ορθοδοξία και Χρ. Γιανναράς [Orthodoxy and Christos Yannaras]. Athens, Ypakoi, 1992. (In Greek)
––– Περί της πατρότητος δύο ανωνύμων έργων αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου. Απάντησις στον Μητρ. Σουηδίας κ. Παύλον [Concerning the Authorship of Two Anonymous Works of St. Nicodemus of Mount Athos. Answer Metr. Sweden Mr. Paulon]. Athens, Ypakoi. (In Greek)
Khristianskoe verouchenie. Dogmaticheskie teksty uchitelʹstva Tserkvi III–XX vv. [Christian Doctrine. Dogmatic Texts of the Teaching of the Church III–XX centuries]. Saint-Petersburg, Izdatel’stvo sv. Petra, 2002. (In Russian)
Yagazoglos, St. “Η παρουσία του αγίου Νικοδήμου Αγιορείτη στη θεολογική σκέψη του 20 αιώνα” [“The presence of Agios Nicodimos Agioritis in Theological Thought of the 20th Century”], Πρακτικά Β΄ Επιστημονικού Συνεδρίου Αγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης — 200 χρόνια από την κοίμησή του [Proceedings of the Second Scientific Conference Agios Nicodemos Agioritis – 200 Years Since His Dormition], Pentalofos, Paionia, Ierou Kinobiou Osiou Nikodimou, 2011, pp. 131–160. (In Greek)
Yannaras Chr., Ορθοδοξία και Δύση στη Νεώτερη Ελλάδα [Orthodoxy and West in Modern Greece]. Athens: Domos, 1992. (In Greek).